Rodzinne  i kulturowe czynniki ryzyka w rozwoju Anoreksji

Nie wszyscy rodzice potrafią sprostać tej roli, zdarza się, że skutkiem w funkcjonowaniu rodziny są zaburzenia łaknienia np. anoreksja. System rodzinny złożony jest z pojedynczych członków rodziny, między którymi zachodzą interakcje podczas wspólnego życia. System rodzinny charakteryzują też granice [7].

• Usidlenie

Zbyt sztywne granice między rodzicami a dziećmi prowadzą do tego, że dzieci są izolowane, rodzice dają im dużo swobody i nie kontrolują. Daje to uzyskanie dużej autonomii i samodzielności z drugiej strony wiąże się z deficytem ciepła i wsparcia. Rodzice, którzy ustanowili zbyt płynną granicę między sobą a dziećmi, dostarczają im dużo opieki, czasu, uczą je wielu umiejętności, ale dzieje się to kosztem autonomii. W takich rodzinach indywidualność i autonomia poszczególnych osób zostaje zatarta. Dzieci mogą przyjąć opiekuńczą postawę wobec rodziców jak i rodzeństwa, rodzice mogą zaś wciągać je w swoje problemy i rozgrywki [15].

• Nadopiekuńczość

W rodzinach gdzie rozwinęła się anoreksja, wszyscy bardzo się o siebie troszczą. Wyczulenie na wszelkie niepokojące sprawy a także przeświadczenie, że świat jest zły i trzeba trzymać się razem sprawia, że rozwój osobowości dziecka i samodzielności zostaje zahamowany. Zaobserwowano, iż jej członkowie są w pewien sposób ,,zżyci ze sobą”, co przejawia się z splątaniem i zatarciem ról rodzinnych. Brak poczucia prywatności. Stopniowe rezygnowanie z własnych planów, przekonań, aspiracji na rzecz rodziny. System taki funkcjonuje pozornie bez zarzutów do okresu dojrzewania dziecka, kiedy to zazwyczaj następuje kryzys. W okresie adolescencji młody człowiek zaczyna szukać własnych ścieżek, niezależności, manifestowania swego zdania i praw. W rodzinach dzieci z zaburzeniami odżywiania rodzice mają często poczucie misji wychowawczej przedkładanej nad wzajemną bliskość [13].

• Uwikłanie dziecka w konflikty rodziców

W sprzeczki i konflikty małżeńskie zostaje uwikłane dziecko. Początkowo dziecko (najczęściej córka) zostaje sojusznikiem matki jednocześnie coś się w tej relacji ,,wypala”. By zaspokoić potrzeby emocjonalne dziecko zwraca się ku ojcu, to jednak nie rozwiązuje sytuacji. Kolejne problemy pojawiają się w momencie adolescencji. Etap napięć, chęci uwolnienia się i uzyskania autonomii prowokuje pierwsze problemy z jedzeniem. W ten sposób dziecko chce przejąć kontrolę nad resztą uczestników systemu rodzinnego [15].

• Sztywna organizacja rodziny

Wysokie oczekiwania wobec dzieci, krytyczne uwagi dotyczące masy i kształtu ciała oraz sposobu jedzenia. Przecenianie znaczenia wyglądu oraz ciężaru ciała przez członków rodziny bezpośrednio przyczynia się do rozwoju niezadowolenia z własnego wyglądu u dorastających dziewcząt. Zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny mają bezpośredni wpływ na deficyty w zakresie samooceny i poczucia własnej wartości i tym samym wywierają pośredni wpływ na rozwój zaburzeń odżywiania się [30 Interakcje pomiędzy matką a dzieckiem specyficznie wpływają na kształtowanie się wizerunku ciała u dziecka, ponieważ uwzględnia ono i identyfikuje się z ciałem rodzica, jako częścią swojego własnego obrazu ciała. Matki, które krytycznie odnoszą się wobec własnego ciała często są równie krytyczne wobec wyglądu córek. Te z kolei prezentują bardziej negatywny wizerunek własnego ciała, częściej skłonne są do stosowanie rygorystycznych diet. Badania Nowakowskiej i Borkowskiej (2006) skupiają się na zwyczajach żywieniowych dziewcząt (zdrowych oraz chorujących na anoreksję) oraz ich matek dowiodły, że częstsze stosowanie restrykcji jedzeniowych (ograniczenie spożywania ilości niektórych pokarmów lub rezygnacja z niektórych grup pokarmowych) zaobserwowano u matek dziewcząt z anoreksją[3]. Postawy rodziców wobec żywienia mają wpływ na kształtowanie się późniejszych zaburzeń jedzenia u dzieci [4]. Zachowanie ojca wobec córki oraz jej dojrzewającego ciała odgrywa istotną rolę w kształtowaniu się uczuć w stosunku do własnego ciała i do faktu stawania się kobietą. U młodej dziewczyny przekonania ojca dotyczące ,,idealnej” kobiecej sylwetki, jego postawy wobec wyglądu psychicznego, reakcje na zmieniające ciało się córki oraz komentarze na temat dojrzewania mają wpływ na kształtowanie się jej schematu ciała oraz rozwój wizerunku ciała zarówno w sposób pozytywny jak i negatywny [5].

Minuchin [9] wyróżnił trzy rodzaje funkcjonowania rodziny anorektycznej:

• rodziny nadopiekuńcze– w których można zaobserwować niemożność rozwoju indywidualnych potrzeb dziecka poza kręgiem rodzinnym nadmierny lęk
  i nadopiekuńczość ze strony rodziców.
• rodziny ,,zasznurowane”- zaburzona struktura rodziny w której dominuje matka, słaba rola mężczyzny jako partnera i ojca. W takiej rodzinie tłumi się indywidualne dążenia, obowiązuje zaś reguła podporządkowania. Motywacja i życzenia własne są odnoszone do życzeń innych.
• rodziny sztywne– maskowanie, zaprzeczanie i skrywanie istotnych konfliktów. Nie ma woli współdziałania w rozwiązywaniu trudności. W takich rodzinach rodzice mają dawne nierozwiązane konflikty wyniesione z doświadczeń
  z dzieciństwa i nieprawidłowe wzorce zachowań w relacjach z dzieckiem [8].

Podsumowując, w uruchamianiu zaburzeń jedzenia istotną rolę odgrywają czynniki związane z funkcjonowaniem dziecka w rodzinie.

Do najważniejszych zaliczamy:

1. Typ organizacji rodziny- sztywne i nieprzepuszczalne granice rodzinne, ograniczona autonomia i koalicje rodzinne.
2. Przecenianie oczekiwań społecznych- miernikiem oceny i prestiżu rodziców stają się sukcesy dzieci.
3. Przedłużająca się wzajemnie zależność dzieci od rodziców i odwrotnie.
4. Występowanie zaburzeń jedzenia w rodzinie.
5. Występowanie w rodzinie chorób afektywnych lub alkoholizmu.
6. Nawyki żywieniowe.
7. Choroba istotnie utrzymuje równowagę rodzinną [14].

 Kulturowe czynniki ryzyka  

Współczesne kobiety doświadczają ogromnej presji kulturowej dotyczącej fizycznego aspektu swojego ciała. Z powodu propagowania przez media doskonałej sylwetki, szczupłość stała się obsesją, symbolem piękna i seksualnej atrakcyjności, elementem gwarantującym sukces społeczno- zawodowy. U osób cierpiących na zaburzenia odżywiania wygląd zewnętrzny ma fundamentalną rolę w kształtowaniu się poczucia własnej wartości. Sprzeczność pomiędzy wymaganiami kulturowymi dotyczącymi smukłej sylwetki a jednocześnie dużą dostępnością jedzenia, reklamami zachęcającymi do konsumpcji różnego rodzaju produktów budzi wewnętrzny konflikt [1]. Koncentracja na swoim ciele występujące u adolescentów sprawia, że wpadają oni w pułapkę perfekcjonizmu, starają się oni być bardziej idealni niż obowiązujące wzorce. Najwyższy współczynnik występowania zaburzeń odżywiania odnotowany jest w wysoko uprzemysłowionych krajach kultury zachodniej. Z badań wynika że prawie 90% kobiet z krajów zachodnich stosuje odchudzającą dietę, część z nich dodatkowo reguluje swoją wagę poprzez ćwiczenia fizyczne, wymioty, stosowanie środków przeczyszczających, głodówki [12]. Analizy treści przekazywanych z mas mediów wskazują, że modelki i aktorki tam występujące są szczuplejsze niż 95% populacji kobiet a niestety marzeniem wielu staje się dorównanie ideałom stworzonym przez kreatorów mody. Odchudzanie przeradza się w proces chorobowy, zanika łaknienie, narasta przekonanie o konieczności jeszcze większego ograniczania kalorii i obsesyjna myśl o coraz szczuplejszej sylwetce. Nieodłącznym elementem odchudzania jest idea fitness, oraz popularność zabiegów i specyfików medycznych, które mają pomóc w osiągnięciu idealnej sylwetki bez wysiłku i w krótkim czasie [3]. Kultura popularna przedstawia ciało jako przeznaczone do oglądania a nie do odczuwania, ciało poddane kształtowaniu i licznym presjom. Osoby z zaburzeniami odżywiania zbyt silnie przyswajają wykreowane przez przemysł konsumpcyjny modele i wzory życia, sprostanie im zaczyna wyznaczać zasadnicze cele i aspiracje życiowe, do których trzeba się dostosować nawet kosztem zdrowia i życia [10]. Młode kobiety spostrzegają i oceniają swoją atrakcyjność biorąc pod uwagę standardy transmitowane przez media, grupy rówieśnicze, rodzeństwo i rodzinę. Zaniżona samoocena sprawia, że  winą za poniesione porażki obarczają swój wygląd zewnętrzny. To przekonanie  motywuje do redukcji masy ciała i nadziei na zwiększenie poczucia pewności siebie. Presja społeczno- kulturowa jest częstym źródłem niezadowolenia z własnego ciała, które utrzymując się w czasie, może stać się podłożem zaburzeń odżywiania oraz zniekształconego obrazu ciała [4].

Podsumowując rozważania dotyczące przyczyn jadłowstrętu psychicznego należy zaznaczyć, że propagowany przez mass media ideał szczupłej sylwetki jest ważnym, ale nie decydującym czynnikiem występowania anoreksji.

PIŚMIENNICTWO

1. Bilski J.: Racjonalne odchudzanie czyli droga do ponownej młodości dla walczących z nadwagą. Wydawnictwo Astrum, Wrocław 1996, 45-49.
2.  Borkowska A., Nowakowska K.: Zwyczaje żywieniowe dziewcząt z rozpoznaniem anoreksji i ich matek. Psychiatria. 2006, 3(3), 135-136.
3. Bożek R., Rychłowska J.: Szczupła, chuda, chudsza… i kulturowe uwarunkowania anoreksji i bulimii . O jedzeniu i niejedzeniu w czasopismach kobiecych. Kultura i Społeczeństwo.2001, 2 (102), 64-66.
4. Brytek-Matera A.: Obraz ciała-obraz siebie. Wizerunek własnego ciała w ujęciu psychospołecznym. Difin, Warszawa 2008, 66.
5. Brytek-Matera A., Rybicka-Klimczyk A.: Wizerunek ciała w anoreksji i bulimii psychicznej. Difin SA, Warszawa 2009. 33,64-66
6. Craggs-Hinton Ch.: Jak radzić sobie z zaburzeniami jedzenia. Anoreksja, bulimia, jedzenie kompulsywne, zaburzenia obrazu własnego ciała. Wydawnictwo JK, Warszawa 2008
7. Józefik B.: Relacje rodzinne w anoreksji i bulimii psychicznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielońskiego, Kraków 2006.
8. Józefik B. (red) : Anoreksia i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielońskiego, Kraków 1999, 28-32,123-150
9.  Minuchin S., Rosman B., Baker L.:Psychosomatic familes. Anorexia nervosa in context.Harvard, Harvard Uniwersity Press , 1978.
10. Mroczkowska D., Ziółkowska B., Chojdzińska A.: Zaburzenia odżywiania. Poradnik dla rodziców i bliskich. Scholar, Warszawa 2007.
11. Pilska M., Jeżewska-Zychowicz M.: Psychologia żywienia. Wybrane zagadnienia. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2008, 108-11
12. Suchańska A.: Podmiotowe i społeczno kulturowe uwarunkowania anoreksji. Wydawnictwo Humaniora, Poznań 2000.
13. Ziółkowska B.: Ekspresja syndromu gotowości anorektycznej u dziewcząt w stadium adolescencji. Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2001
14. Ziółkowska B.: Opętanie (nie ) jedzeniem. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009.
15. Ziółkowska B.: Anoreksja od A do Z. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców. Scholar, Warszawa 2007.

Tło zdjęcie utworzone przez Freepik- pl.freepik.com