Choroby układu krążenia są głównym winowajcą zgonów zarówno w Polsce, jak i na świecie. Obecnie Główny Urząd Statystyczny szacuje, że około 50% zgonów w Polsce spowodowanych jest przez choroby układu krążenia co oznacza, że około 175 tysięcy osób corocznie w Polsce umiera z przyczyn kardiologicznych.
WYBRANE CHOROBY UKŁADU KRĄŻENIA ORAZ CHOROBY WSPÓŁISTNIEJĄCE
MIAŻDZYCA
Miażdżyca inaczej nazywana arteriosklerozą jest to choroba tętnic elastycznych oraz dużych tętnic mięśniowych. Powikłaniem miażdżycy jest upośledzenie przepływu krwi w narządach, jak również zatory w tętnicach i naczyniach mikrokrążenia, które są wywoływane przez skrzepliny tworzące się na blaszce miażdżycowej. Początkowo rozwój miażdżycy objawia się jako rozlane pogrubienie błony wewnętrznej, natomiast na dalszym etapie dochodzi do powstawania blaszki miażdżycowej, która jest określana jako zmiana występująca w ścianie tętnic powstającą w przebiegu miażdżycy naczyń. Blaszka miażdżycowa składa się z głównie z osadu wapnia], makrofagów oraz włóknika. Należy zwrócić uwagę ma fakt, że blaszka uwypukla się do światła naczynia i zmniejsza jego średnicę przez co może powodować niedokrwienie narządów zaopatrywanych przez daną tętnic i prowadzić np. do zawału serca. Zaawansowane formy miażdżycy charakteryzują się znacznym pogrubieniem błony wewnętrznej w wyniku odkładania się cholesterolu oraz zmian włóknisto-rozplemowych. Wyróżnia się następujące postacie miażdżycy tj.: naczyń wieńcowych, tętnic mózgowych, tętnicy głównej, tętnic nerkowych, kończyn dolnych. W patogenezie miażdżycy istotną rolę odgrywa cholesterol, ponieważ czynnikami wywołującymi odczyn zapalny są głównie oksydacyjne zmodyfikowane liopoproteiny LDL.
Foto – mp.pl
Proces ten polega na tym, że cząsteczki LDL przenikają do błony wewnętrznej tętnic przez dysfunkcyjny lub uszkodzony śródbłonek. Do czynników powodujących dysfunkcję lub uszkodzenie śródbłonka zalicza się m.in.: nadciśnienie tętnicze, toksyczne działanie składników dymu tytoniowego oraz stres oksydacyjny. Kolejnym istotnym czynnikiem modyfikacji LDL jest glikacja proteiny tych cząsteczek, występująca u osób cierpiących na cukrzycę.
W przypadku miażdżycy proces chorobotwórczy nasila się kolejnych dekadach życia. Zazwyczaj arterioskleroza pojawia się około 40 r.ż. u mężczyzn i po 50 r.ż. u kobiet. Czynnikami ryzyka miażdżycy mogą być zarówno cechy osobnicze (wiek, płeć, masa ciała), zwyczajowe (sposób odżywiania, palenie tytoniu, mała aktywność fizyczna), jak też nieprawidłowe wartości wskaźników hemodynamicznych (ciśnienie tętnicze) i wskaźników laboratoryjnych (lipidy). Czynniki te mogę odgrywać rolę przyczynową w rozwoju miażdżycy, ale mogą też stanowić pośredni wskaźnik istniejącego zagrożenia [1]
CHOROBA NIEDOKRWIENNA SERCA I CHOROBA WIEŃCOWA
Choroba niedokrwienna serca obejmuje z definicji wszystkie stany niedokrwienia mięśnia sercowego bez względu na patomechanizm. Upośledzenie ukrwienia mięśnia sercowego, które jest spowodowane zmniejszeniem średnicy naczyń wieńcowych, a czego następstwem jest niedotlenienie mięśnia sercowego jest istotą choroby niedokrwiennej serca. Przyczynami choroby niedokrwiennej są m.in.: przerost mięśnia sercowego, zmiany miażdżycowe naczyń wieńcowych, nadciśnienie tętnicze, wady serca. Choroba niedokrwienna serca objawia się najczęściej jako napadowe bóle dławicy piersiowej, ataki nagłego bólu za mostkowego tj. pieczenie, promieniujący ból barku.
Choroba wieńcowa obejmuje stany niedokrwienia mięśnia sercowego i jest związana ze zmianami w tętnicach wieńcowych. W praktyce klinicznej określnie „choroba wieńcowa” traktowane jest zazwyczaj jako synonim choroby niedokrwiennej serca. W ponad 98% przypadków jest ona wywoływana przez miażdżycę tętnic wieńcowych [2] Istotny jest fajt, że tylko części zmian miażdżycowych występują objawy kliniczne choroby niedokrwiennej serca, natomiast następstwem są uszkodzenia mało rozwiniętej blaszki miażdżycowej, cechującej się słabym rozwojem tkanki włóknistej – mogą być ostre zespoły wieńcowe tj. zawał serca czy nagła śmierć sercowa. Chorobę wieńcową dzieli się na stabilne zespoły wieńcowe, które są chorobą przewlekłą i zalicza się do nich m.in.: dławice piersiową stabilną, dławicę mikronaczyniową, dławicę związaną z mostkami mięśniowymi nad tętnicami wieńcowymi, dławicę naczynioskurczową oraz na ostre zespoły wieńcowe m.in.: bez uniesienia odcina ST, z uniesieniem odcinka ST. Przyczynami stabilnych zespołów choroby wieńcowej są m.in.: najczęściej zwężanie nasierdziowej tętnicy wieńcowej przez blaszkę miażdżycową, w rzadszych przypadkach skurcz tętnicy wieńcowej, skurcz wywołany lekami lub innymi czynnikami np. kokaina lun po odstawieniu azotanów, zator tętnicy wieńcowej, zapalenie tętnic wieńcowych, zmiany w tętnicach wieńcowych w przebiegu zaburzeń metabolizmu, wady anatomiczne naczyń wieńcowych, uraz tętnicy wieńcowej, zakrzepica tętnicza wskutek zaburzeń hemostazy, zmniejszona podaż tlenu w stosunku do zapotrzebowania, zatrucie tlenkiem węgla, niewyrównana niedoczynność tarczycy, długotrwała hipotensja, niedokrwistość, rozwarstwienie aorty. Natomiast przyczyną ostrego zespołu wieńcowego jest zaburzenie równowagi pomiędzy zapotrzebowaniem mięśnia sercowego na tlen a jego podażą, które następuje najczęściej w skutek nagłego ograniczenia drożności tętnicy wieńcowej przez zakrzep powstający w uszkodzonej blaszce miażdżycowej.
CHOROBY WSPÓŁISNIEJĄCE
Choroby współistniejące to grupa chorób do której można zaliczyć m.in.: nadciśnienie, otyłość, zaburzenia gospodarki węglowodanowej oraz lipidowej bardzo często występujące u osób dotkniętych chorobami układu krążenia.
NADCIŚNIENIE TĘTNICZE
Nadciśnienie tętnicze to stan długotrwale utrzymujących się wysokich wartości ciśnienia tętniczego – w pomiarach powyżej 140/90 mmHg. Często nadciśnieniu towarzyszą objawy tj.: ból i zawroty głowy, zmęczenie, zaburzenia snu, nerwowość, kołatanie serca, duszność, jednak choroba ta może rozwijać się bezobjawowo. Nadciśnienie tętnicze zwiększa 2-krotnie ryzyko choroby niedokrwiennej serca, ponadto jest ściśle związane z ryzykiem występowania chorób układu krążenia m.in.: zawał, niewydolność serca, udar mózgu, choroby tętnic obwodowych, a nawet może prowadzić do zgonu. Wyróżnić można dwa rodzaje nadciśnienia: nadciśnienie pierwotne spowodowane czynnikami genetycznymi i środowiskowymi zaburzającymi działanie jednego lub kilku układów uczestniczących w regulacji ciśnienia krwi oraz nadciśnienie wtórne, które stanowi 5-10% przypadków nadciśnienia. Do czynników rozwoju ryzyka pierwotnego nadciśnienia zaliczyć można nadmierne spożycie soli, małą aktywność fizyczną, otyłość, stres psychiczny, palenie papierosów, dietę bogatą w tłuszcz oraz czynniki genetyczne, natomiast najczęstszymi przyczynami nadciśnienia wtórnego jest zwężenie tętnicy nerkowej, zespół Cushinga, obturacyjny bezdech nocny, choroby tarczycy – nadczynność, jak również niedoczynność, nadczynność przytarczyc, guz chromochłonny nadnerczy.
OTYŁOŚĆ
Otyłość jest to choroba przewlekła, ogólnoustrojowa charakteryzująca się zwiększeniem tkanki tłuszczowej u mężczyzn powyżej 25% a w przypadku kobiet powyżej 30% masy ciała. Na powstawanie otyłości mają wpływ czynniki genetyczne tj.: spaczona funkcja komórki tłuszczowej, zaburzenia w termogenezy, zaburzenia w wydzielaniu hormonów, zaburzenia w wydzielaniu hormonów szczególnie insuliny i/lub kortyzolu – oraz czynniki środowiskowe tj.: siedzący tryb życia, mała liczba obfitych posiłków, nadmiar tłuszczu, fruktozy i sacharozy w diecie, mała aktywność fizyczna, czynniki społeczno-ekonomiczne. Następstwem otyłości jest występowanie chorób m.in.: cukrzycy typu II, nadciśnienia, dyslipidemi, kamicy woreczka żółciowego, dny moczanowej, zaburzeń krzepliwości krwi, bezdechu sennego, choroby wieńcowej, zwyrodnienia stawów, raka macicy, raka jelita grubego, powikłania okołoporodowe, powikłania operacyjne i pooperacyjne.
CUKRZYCA I INSULINOOPORNOŚĆ
Cukrzyca jest określana jako grupa chorób metabolicznych, które charakteryzują się zwiększonym stopniem glukozy we krwi, określanym jako hiperglikemia. Cukrzyca spowodowana jest zaburzeniami wydzielania lub działania insuliny. Światowa Organizacja Zdrowia wyróżnia następują rodzaje cukrzycy: cukrzyca typu I – polegająca na destrukcji komórek beta, zwykle prowadzi do bezwzględnego niedoboru insuliny i jest wywołana procesem immunologicznym lub określa się ją jako idiopatyczną, cukrzyca typu II – cukrzyca o zmiennej etiologii – spowodowana przez m.in.: defekty genetyczne czynności komórki beta, defekty genetyczne działania insuliny, choroby wewnątrzwydzielnicze trzustki, endokrynopatie, cukrzyca wywołana przez leki lub substancje chemiczne, zakażenia, zespoły genetyczne związane z cukrzycą, rzadkie postacie wywoływane procesem immunologicznym, cukrzyca ciążowa – występująca u ciężarnych. Czynnikami ryzyka wystąpienia cukrzycy typu II dzieli się na czynniki podlegające modyfikacji – nadwaga i otyłość, siedzący tryb życia, nietolerancje glukozy, zespół metaboliczny, czynniki żywieniowe, stan zapalny- oraz czynniki nie podlegające modyfikacji – etniczność, cukrzyca w wywiadzie rodzinnym, wiek, płeć, cukrzyca ciężarnych w wywiadzie, zespół wielotorbielowych jajników.
Insulinooporność określa się jako stan zmniejszonej wrażliwości tkanek docelowych na działanie insuliny pomimo prawidłowego lub podwyższonego stężenia insuliny we krwi.
HIPERCHOLESTEROLEMIA
Hipercholesterolemia jest jednym z zaburzeń lipidowych charakteryzujących się zwiększonym stężeniem cholesterolu całkowitego i cholesterolu LDL w osoczu krwi. Według wytycznych Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego za nieprawidłowe uznaje się następujące stężenia:
• cholesterolu LDL ≥3,0 mmol/l (115 mg/dl)
• cholesterolu całkowitego ≥5,0 mmol/l (190 mg/dl) [3]
Wyróżnia się hipercholesterolemię pierwotną spowodowaną defektem genu lub wielu genów oraz wtórną spowodowaną przyjmowaniem określonej grupy leków m.in.: progestagenów, glikokortykosteroidów, inhibitorów proteaz stosowanych w leczeniu zakażenia HIV, tiazydowych leków moczopędnych, niektórych beta-blokerów, jak również wywołaną przez objawych chorób tj.: niedoczynność tarczycy, zespół nerczycowy, choroby wątroby z cholestazą czyli zwiększeniem stężenia kwasów żółciowych we krwi i tkankach.
Zaburzenia lipidowe uważane są za jeden z głównych powodów chorób układu krążenia. Najważniejszym czynnikiem ryzyka rozwoju miażdżycy jest duże stężenie cholesterolu w surowicy [4]
DIETA ROŚLINNA ORAZ JEJ WPŁYW NA CHOROBY UKŁADU KRĄŻENIA
Dieta roślinna jest to sposób odżywiania się opary na produktach pochodzenia roślinnego oraz unikanie spożywania produktów odzwierzęcych i wysoko przetworzonych. Definiuje się dietę roślinną jako dietę opartą na produktach otrzymanych z roślin tzn. warzywach, pełnych ziarnach, orzechach, nasionach, owocach oraz roślinach strączkowych. Często pojęcie diety roślinnej używane jest zarówno w odniesieniu do wegańskiego, wegetariańskiego, semiwegetariańskiego lub pescowegetariańskiego sposobu odżywiania się, jednak rozbieżności pomiędzy spożywanymi w danym sposobie odżywiania pokarmami są dość duże, ponieważ wegetarianie zarówno lakoto-, owow-, lakoto-owow- jak i semiwegetarianie czy pescowegetarnianie dopuszczają spożywanie produktów odzwierzęcych tj.: jaja, nabiał, ryby czy drób.
Choroby układu krążenia należą do głównych przyczyn przedwczesnej śmierci. Konwencjonalne metody leczenia, zarówno farmakologiczne, jak i kardiochirurgiczne tj. angioplastyka naczyń czy operacje typu bajpas są inwazyjne oraz wiążą się z możliwością wystąpienia groźnych powikłań lub śmierci, ponadto nie przynoszą one długotrwałych efektów ponieważ zarówno miażdżyca, jak i choroba niedokrwienna serca nadal postępują.
Badania epidemiologiczne pokazują, że wegetarianie mają znacznie mniejsze ryzyko zawału mięśnia sercowego. Wykazano również zmniejszenie czynników ryzyka i chorób współistniejących, takich jak dławica piersiowa, hipercholosterolemia, nadciśnienie, cukrzyca, zespół metaboliczny i otyłość. Niskotłuszczowa dieta roślinna może odwrócić lub zapobiec dalszemu postępowi miażdżycy tętnic wieńcowych, poprawić dysfunkcję śródbłonka i jest skuteczna nawet w przypadkach ciężkiego zwężenia. Badania pokazują, że poza regresją następuje powtórne przemieszczenie geometrii zwężenia z wynikającą z tego poprawą rezerwy przepływu wieńcowego. Osoby stosujące dietę roślinną mają znacznie niższy poziom cholesterolu całkowitego i LDL. Mają także niższe poziomy białka sercowo-reaktywnego, apolipoproteiny (a) i apolipoproteiny (b), plus poziomy stosunków MPO, MMP-9, MMP-2 i MMP-9/TIMP-1. Ponadto badania wykazały, że weganie produkują mniej TMAO niż ich wszystkożerni odpowiednicy w porównaniu obydwu diet.
Badania wykazały, że weganie produkują mniej TMAO niż ich wszystkożerni odpowiednicy w porównaniu obydwu diet. Foto: JOCCT.MS.ID.555847 (2018)
Angiografia tętnic wieńcowych lewej przedniej tętnicy zstępującej przed (po lewej) i wykazujące poprawę (po prawej) po 32 miesiącach diety roślinnej bez stosowania leków obniżających poziom cholesterolu [6]. Foto: C. Esselstyn, Prevent and Reverse Hearth Disease
Angiogram tętnic wieńcowych przed (po lewej) i wykazujące 20% poprawę po (strzałka w prawo) po około 60 miesiącach diety roślinnej z lekami obniżającymi poziom cholesterolu [7]. Foto: C. Esselstyn, Prevent and Reverse Hearth Disease
Długotrwałe narażenie na trwałe zanieczyszczenia organiczne może drastycznie wpłynąć na układ krążenia. Spożywanie produktów odzwierzęcych jest ich największym źródłem z powodu bioakumulacji lipofilowej toksyn w tkankach zwierzęcych. Badania interwencyjne potwierdzają, że dieta oparta na roślinach jest równie skuteczna w obniżaniu poziomu cholesterolu jak leki statynowe. Takie badania pokazują również, że dieta roślinna może pomóc w leczeniu niewydolności serca i jest bardzo skuteczna w leczeniu dusznicy bolesnej. Wegetarianie wykazują również lepsze wyniki w rehabilitacji kardiologicznej. Badania kontrolne trwające od roku do czterech lat przynoszą korzyści pacjentowi, a przestrzeganie zaleceń przez pacjentów wykazano w ciągu kilku lat, że leczenie dietą roślinną jest pozbawione skutków ubocznych i przeciwwskazań [5]
Na podstawie przeprowadzonych badań m.in. koronografii dr C. Esselstyn przedstawił korzystny wpływ diety roślinnej u pacjentów kardiologicznych, zarówno tych którzy nie przyjmowali leków obniżających poziom cholesterolu oraz pacjentów przyjmujący leki m.in. statynę.
PODSUMOWANIE
Choroby układu krążenia często określane są mianem „cichego zabójcy”. Faktem jest, że choroby układu krążenia są najczęstszą przyczyną zgonów w Polsce i na świecie. W 2011 roku Światowa Organizacja Zdrowia opublikowała Globalny atlas prewencji i kontroli chorób układu krążenia w którym zawarte zostały zarówno podstawowe informacje i dane dotyczące chorób układu krążenia, jak również czynniki ryzyka oraz zalecane metody prewencji tj. zaprzestanie palenia tytoniu, zbilansowana dieta, aktywność fizyczna, ograniczenie spożycia alkoholu ect. Publikacja w całości dostępna jest dla każdego na stronie WHO [8]
Czynnikiem odgrywającym istotną rolę w chorobach układu krążenia jest dieta. Pomimo, że żyjemy w dobie wszechobecnej informacji nadal wielu ludzi nie przykłada należytej uwagi do sposobu odżywiania się. Bogata w nasycone tłuszcze i źle zbilansowana dieta prowadzi do pogorszenia stanu zdrowia, chorób przewlekłych, a nawet śmierci.
Na przestrzeni ostatnich lat dieta roślinna stała się popularna między innymi za sprawą dość kontrowersyjnych filmów dokumentalnych tj. Forks over Knives czy What the health. Pojawiające się publikacje takie jak: „Nowoczesne zasady odżywiana” dr T. Colina Campell’a, „Jak nie umrzeć przedwcześnie” dr Michael’a H. Greger’a czy „Prevent and Reverse Heart Disease” dr Caldwell Esselstyn oraz artykuły naukowe w np.: Jourbal of Geriatric Cardiology, Cardiology Journal, The Permanete Journal czy Journal of Cardiology&Cardiovascular Therapy świadczą o rosnącym zainteresowaniu środowisk medycznych wpływem diety roślinnej na stan zdrowia.
W „Introduction to the „A plant-based diet and cardiovascular diease” special issue MD. K. Williams stwierdził, że w przeciwieństwie do wielu naszych strategii zapobiegania i leczenia chorób układu sercowo-naczyniowego, m.in.: antyoksydantów, witaminy E, kwasu foliowego i niacyny ect., które z czasem nie okazały się wystarczająco skuteczne, „prawdą” stają się wciąż rosnące dowody oraz wyniki badań mówiące o korzyści żywienia opartego na roślinach. Dieta roślinna przyczynia się do niższego odsetka udarów, nadciśnienia, cukrzycy, otyłości czy zawału mięśnia sercowego. Jednak należy zwrócić uwagę na fakt, że pacjentów kardiologicznych dotyka wiele problemów niezwiązanych z sercem, – począwszy od raka po różne stany zapalne. Wyzwania związane z nauką są jednak mniej trudne do pokonania niż bezwładność, kultura, nawyk i powszechny marketing niezdrowej żywności. Celem musi być przekazanie danych zarówno społeczności medycznej, jak i społeczeństwu, dzięki którym można faktycznie zmienić życie na zdrowsze i dłuższe [9]
Piśmiennictwo:
1. Pasterski T., Angiologia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 59
2. Jarosz M., Praktyczny podręcznik dietetyki, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2010, 303
3. https://www.mp.pl/pacjent/choroby/88295,hipercholesterolemia
4. Pasterski T., Angiologia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 61
5. Stewart Rose, Amanda Strombom, A comprehensive review of the prevention and treatment of heart disease with a plant-based diet, J.Cardiol&Cardiovasc Ther.2018;12(5) JOCCT.MS.ID.555847
6. Esselstyn C., Prevent and Reverse Hearth Disease, 2007,
7. Esselstyn C., Prevent and Reverse Hearth Disease, 2007,
8. https://www.who.int/cardiovascular_diseases/publications/atlas_cvd/en/
9. Williams K., Introdaction to the “A plant-based diet and cardiovascular disease” special issue, J. Geriatr Cardiol 14(5):316,2017
