Epidemia otyłości dzieci stała się jednym z poważniejszych wyzwań dla współczesnego społeczeństwa, przede wszystkim z powodu jej klinicznych i społecznych konsekwencji. Postrzeganie dziecka otyłego zmieniło się na przestrzeni lat.
Kiedyś otyłość dziecięcą powszechnie traktowano jako problem kosmetyczny i zakładano, że dziecko otyłe jest dzieckiem zdrowym. Obecnie wiadomo, że dziecięca niesie za sobą wiele powikłań zdrowotnych.
Zaburzenia metaboliczne ustroju
Otyłość jest cechą, którą najłatwiej zobaczyć i która powinna skłonić do przeprowadzenia diagnostyki w kierunku zespołu metabolicznego. Bardzo często występuje ona u dzieci z zespołem metabolicznym, jednak nie jest warunkiem jego rozpoznania. Zespół metaboliczny określa się jako kompleks objawów. Należą do nich: insulinoopornośc, hiperinsulinemia, upośledzenie tolerancji glukozy, nieprawidłowa glikemia na czczo lub jawna cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, dyslipidemia i otyłość brzuszna, które mogą występować w różnej konstelacji. Częstość występowania zespołu metabolicznego zależy od przyjętych kryteriów klasyfikacji. Występowanie zespołu metabolicznego potwierdzono u 14% otyłych dzieci w wieku 6-18 lat. Leczenie i prewencja zespołu metabolicznego u dzieci i młodzieży obejmuje przede wszystkim zmianę stylu życia.Niezmiernie ważna w zapobieganiu zespołowi metabolicznemu jest prewencja otyłości poprzez stosowanie odpowiedniej diety. Dieta bogata w błonnik wiąże się z niższą insulinoopornością tkanek oraz rzadszym występowaniem zespołu metabolicznego. Istotnym elementem w prewencji otyłości, zespołu metabolicznego i jego powikłań jest odpowiedni wysiłek fizyczny. Większość dzieci u których zdiagnozowano to schorzenie, jest otyłych lub ma nadwagę oraz znajduje się w okresie dojrzewania. Podwyższony poziom insuliny jest stała cechą otyłości, niezależnie od jej przyczyn. Ponad 60% otyłych dzieci dotyka insulinoopornośc.
Narastająca insulinooporność zwiększa nietolerancję glukozy i może w konsekwencji doprowadzić do cukrzycy typu II. Insulinoopornośc powoduje hiperinsulinemię, która jest przyczyna wielu powikłań otyłości dzieci (nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe, miażdżyca). Nadciśnienie tętnicze bardzo często towarzyszy otyłości, zarówno dzieci jak i dorosłych. Rozpoznanie nadciśnienia u dziecka powinno być zawsze zweryfikowane, należy się upewnić, że pomiar był wykonany w prawidłowych warunkach i z zastosowaniem mankietu dostosowanego do wielkości ramienia dziecka. Wyniki badań przeprowadzonych w ponad 18-tysięcznej populacji dzieci i młodzieży w wieku 2 – 19 lat wskazują, że u chłopców z nadwagą, nadciśnienie stwierdza się już w wieku 2- 5 lat. Natomiast między 16 a 19 rokiem życia aż u 13,3 % chłopców. U dziewcząt ocenianych w takich samych grupach wiekowych częstotliwość nadciśnienia tętniczego wynosi odpowiednio 4,4 % i 16,3 %.
Powikłania endokrynologiczne
Otyłe dzieci osiągają normalną wysokość, ale często obserwuje się u nich przyśpieszone wzrastanie. Jedną z przyczyn tego zjawiska jest hiperinsulinizm. U 10-20% otyłych dziewcząt dojrzewanie jest przyśpieszone (drugorzędowe cechy płciowe pojawiają się przed 10 rokiem życia). Wystąpienie wcześniejszego dojrzewania nie wymaga leczenia, natomiast wystąpienie dojrzewania przed 8 rokiem życia wymaga interwencji terapeutycznej. Zaburzenia miesiączkowania najczęściej spotyka się u starszych nastolatek, powyżej 15 r. ż. Zwykle są to skąpe miesiączki lub wtórny brak miesiączki. Zaburzenia te są w dużej mierze wywołane insulinoopornością, hiperleptynemią, hiperestrogenizmem i hiperandrogenizmem towarzyszącymi otyłości. Zespól policystycznych jajników jest spowodowany hiperandrogenizmem i insulinoopornością, co prowadzi do zaburzeń miesiączkowania. Powikłanie to dotyczy co czwartej otyłej kobity, jest bardzo rzadkie u młodych dziewcząt. Otyłość może wpływać w niewielkim stopniu na dojrzewanie płciowe u chłopców. Prącie ukryte, nazywane też pseudohipogonadyzmem, występuje dość często u chłopców cierpiących na otyłość olbrzymią. Duża ilość tkanki tłuszczowej podbrzusza przykrywa prącie, czasem już nieco schowane, sprawiając, że staje się ono częściowo lub całkowicie niewidoczne. Nawet jeśli dziecko nie mówi tego wprost, problem ten jest często źródłem dużego cierpienia psychicznego, dlatego należy zwracać uwagę na tę przypadłość przy badaniu. W skrajnych przypadkach można zdecydować się na chirurgiczne usunięcie tkanki tłuszczowej
z podbrzusza. Rzekoma ginekomastia (nagromadzenie tkanki tłuszczowej w okolicy sutków) spowodowana nadmiarem tkanki tłuszczowej również dotyczy chłopców cierpiących na otyłość olbrzymią. Należy przede wszystkim za pomocą badania palpacyjnego wykluczyć prawdziwą ginekomastię (rozwój gruczołów piersiowych), gdyż wtedy należy rozszerzyć diagnostykę. Wątpliwości często pozwala rozstrzygnąć badanie ultrasonograficzne. Patologia ta powoduje duże cierpienie psychiczne dziecka.
Inne powikłania otyłości dziecięcej
Stłuszczenie wątroby – ocenia się, że około 10-20% otyłych dzieci ma podwyższone aktywności aminotransferaz, a na podstawie badania ultrasonograficznego stwierdza się tą patologię u ponad połowy populacji dziecięcej z BMI powyżej 95 percentyla.
Kamica pęcherzyka żółciowego – u otyłych dzieci ryzyko kamicy jest podwyższone, dotyczy ona 2% dzieci z BMI powyżej 30kg/ m2, częściej dziewcząt niż chłopców, zwłaszcza po okresie dojrzewania. Ryzyko zwiększa się również w przypadku szybkiej utraty masy ciała. Rozwojowi kamicy sprzyja zespół metaboliczny oraz hiperinsulinemia. Cholecystektomię wykonuje się tylko w przypadku kamicy objawowej.
Zespół bezdechu sennego – występuje u 10 – 30% otyłych dzieci, do bezdechu dochodzi w mechanizmie obturacyjnym, przez zwiększenie oporu w górnych drogach oddechowych, spowodowane przez nadmiar tłuszczu na szyi. Na powstanie bezdechu może też wpływać hiperinsulinemia i hiperleptynemia. Objawy tego zespołu to senność, chrapanie, posypianie w ciągu dnia, niepokój podczas snu, poranne bóle głowy. Występują głównie u dzieci z otyłością olbrzymią. Bezdechy pogarszają jakość życia dzieci z powodu senności, nieprzespanych nocy i kłopotów w szkole.
Koślawość kolan – przyczyną jest złe ustawieniem kończyn dolnych. Związane jest to z szerokim rozstawienie nóg, spowodowane dużą masą ud dziecka. Patologia ta nie jest bolesna dla dziecka ani nie powoduje utykania. Leczenie i diagnostyka nie są konieczne w dużej większości przypadków.
Nadmierne pocenie się i grzybica w fałdach skórnych – nadmiar tkanki tłuszczowej powoduje nadmierne pocenie się i tarcie w fałdach skórnych. Ważna jest tutaj odpowiednia higiena i pielęgnacja tj. wycieranie do sucha skóry dziecka po kąpieli, zwłaszcza skóry pod fałdami brzucha, pod gruczołami piersiowymi oraz stosowanie odpowiednich kosmetyków.
Próchnica zębów częściej występuje u dzieci z nadwagą i jest spowodowana podjadaniem między posiłkami.
