Nietolerancja laktozy

Mleko wszystkich ssaków zawiera laktozę, ale w rożnym stężeniu.  W mleku krowim zawartość laktozy wynosi ok 5% a w ludzkim ok. 7%. Laktoza jako dwucukier nie może być jednak wchłonięta bezpośrednio z układu pokarmowego lecz  musi zostać rozłożona do cukrów prostych. Dzieje się to za przyczyna enzymu zwanego laktazą.

Laktaza jest to enzym produkowany w nabłonku jelita cienkiego a dokładnie przez komórki znajdujące się w rąbku szczoteczkowym. U człowieka tak jak u większości ssaków, wraz z wiekiem aktywność laktazy maleje. Apogeum tej aktywności przypada na okres niemowlęctwa, kiedy niemowlę pije mleko matki, które jest jego głównym pokarmem. Jest to stosunkowo krótki czas w jego życiu. Wraz z wprowadzaniem do diety dziecka innych pokarmów laktaza nie jest już tak potrzebna, dlatego jej aktywność spada wraz z wiekiem do ok. 10 % z jego wartości początkowej. Zdarza się, że spadek ten jest jeszcze większy.

Brak możliwości syntezy laktazy przez organizm człowieka może być wrodzony lub nabyty. Niemniej jednak w obu przypadkach powoduje nieprzyjemne dolegliwości ze strony układu pokarmowego w wyniku spożywania pokarmów zawierających laktozę. Jest to nazywane nietolerancją laktozy. W wyniku niedostatecznej ilości enzymu laktaza niestrawiona cześć laktozy przechodzi przez jelito cienkie do jelita grubego, gdzie ulega fermentacji przy udziale bakterii jelitowych. Na skutek tej fermentacji  powstają kwasy i gazy. Produktami tej fermentacji bakteryjnej są m.in. wodór, dwutlenek węgla, metan, które odpowiedzialne są za wzdęcia, przelewanie i kolki. Ponadto krótkołańcuchowe kwasy organiczne tj. kwas mlekowy, octowy, propionowy, masłowy, które działają drażniąco na błonę śluzową jelita. W efekcie różnych procesów fizjologicznych nagromadzona w jelicie laktoza powoduje wzrost ciśnienia osmotycznego oraz przechodzenie wody z tkanek do jelita. Co z kolei prowadzi do biegunki. Przewlekła biegunka, w połączeniu z podrażnieniem jelit oraz przyspieszoną perystaltyką może prowadzić w efekcie do niedożywienia i odwodnienia organizmu.

W medycynie wyróżnia się trzy rodzaje niedoboru laktazy:

1. alaktazję czyli wrodzony niedobór laktozy,
2. hipolaktazję dorosłych czyli pierwotny niedobór laktazy (jest to stan naturalny u dużej części ludzkiej populacji),
3. wtórny czyli nabyty niedobór laktazy.

Alaktazja to całkowity brak laktazy w organizmie. Jest to schorzenie występujące bardzo rzadko.  Spowodowane jest wrodzonym błędem metabolicznym, który powoduje różne objawy kliniczne, np. u noworodków, krótko po wypicie nawet niewielkiej ilości mleka matki występuje biegunka. Konieczne jest wówczas  stosowanie diety bezlaktozowej przez całe życie.

Hipolaktazja dorosłych według badań dotyczy w Polsce nawet 37% społeczeństwa jest związany z opisanym wcześniej mechanizmem zmniejszaniem się aktywności laktazy  wraz z wiekiem.

Nabyty niedobór laktazy może być wynikiem chorób bądź różnych czynników, które powodują uszkodzenie nabłonka i kosmków jelitowych, produkujących laktazę. Należ do nich m.in.:

• choroba Leśniowskiego-Crohna (szczególnie w fazie ostrej i w okresie przechodzenia w stan remisji);
• martwicze zapalenie jelita,
• choroba Whipple’a
• zespół krótkiego jelita;
• infekcje żołądkowo-jelitowe, np. ostra lub przewlekła biegunka – wywołana przez bakterie (najczęściej Escherichia coli i Salmonella) lub wirusy (zwykle rotawirusy i adenowirusy);
• zakażenia pasożytnicze przewodu pokarmowego: lamblioza, gardiaza, tasiemczyca
• celiakia;
• choroba Duhringa (skórna manifestacja nietolerancji glutenu);
• alergia pokarmowa, np. alergia na białko mleka krowiego lub soi;
• mukowiscydoza;
• przyjmowanie leków, takich jak antybiotyki czy kwas acetylosalicylowy.

Niezależnie od przyczyn nietolerancji laktozy jej objawy powstają w wyniku tego samego mechanizmu. Objawy kliniczne występują po spożyciu pokarmów zawierających nawet niewielkie ilości laktozy. Objawy te są niespecyficzne i przypominają objawy wielu chorób przewodu pokarmowego (zwłaszcza zespołu jelita drażliwego). Pojawiają się bowiem:

• biegunki (stolce mają charakterystyczny kwaśny zapach)
• wzdęcia
• bóle brzucha
• „przelewanie” w jamie brzusznej
• oddawanie nadmiernej ilości gazów
• kolki u niemowląt
• nudności i wymioty (u niektórych). [6,39,46]

Stopień nasilenia objawów nietolerancji laktozy zależy przede wszystkim od ilości spożytej laktozy (im większa dawka, tym objawy są bardziej nasilone), a także od stopnia niedoboru laktazy i postaci spożytego pokarmu zawierającego laktozę. Należy podkreślić, iż objawy nietolerancji laktozy występują po kilku lub nawet kilkunastu godzinach od spożycia pokarmu zawierającego laktozę. Z tej przyczyny pacjenci nie łączą swoich dolegliwości z pokarmami zawierającymi mleko i jego przetwory.

 Zdiagnozowanie nietolerancji laktozy jest zadaniem trudnym ze względu na powszechnie występujące objawy niewiązane z tą chorobą. Jednakże jeśli pacjent ma podejrzenie oraz z wywiadu lekarskiego i dietetycznego wynika, że problem jest związany z niedoborem enzymu laktazy są różnego rodzaje metody pośrednie i bezpośrednie mogące ten problem potwierdzić. Należą do nich: test oddechowy wodorowo–metanowy oraz test tolerancji laktozy z krwi (metody pośrednie). Można również wykonać badanie pH kału. Nietolerancję typu pierwotnego i wrodzonego można potwierdzić wykonując biopsję jelita cienkiego lub badania genetyczne (metody bezpośrednie).

Badania bezpośrednie cechuje wysoka niezawodność, natomiast metody pośrednie są łatwiejsze do wykonania.

Produkty na bazie mleka od razu kojarzymy z obecnością laktozy. Istnieje jednak wiele produktów spożywczych, które nie są produkowane z mleka, ale zawierają dodatek laktozy. Podwyższa ona lepkość artykułu spożywczego, stąd podczas żucia wytwarza się słodki smak. Ponadto produkty wymagające pieczenia lub smażenia w wyniku dodatku laktozy mają brązowe zabarwienie np. pieczywo, frytki, krokiety. W dużych ilościach dwucukier zwany laktozą stosuje się również w produkcji słodyczy i leków. Zapobiega ona krystalizacji roztworów cukru a w procesie wytwarzania leków jest nośnikiem dla właściwej substancji czynnej. Laktozę wykorzystuje się również do produkcji składników aromatycznych, substancji słodzących i polepszaczy smaku. Należy zwrócić również uwagę kupując przetwory i wyroby mięsne, gdyż mogą zawierać laktozę w celu poprawy smaku, zapachu lub konsystencji.

Współpraca: mgr Edyta Strasburger-Chmielewska